Borgaralegt lýðræði

Hvernig stjórnkerfi viljum við næst?

Okkur, sem aldrei höfum kært okkur um að ganga til liðs við stjórnmálaflokka, hefur lengi dreymt um að kosningar á Íslandi gætu snúist um “menn með málefni” í stað þess að snúast um “flokka með stefnuskrá”.

Ef til vill hefur tíminn aldrei verið réttari, né viljinn jafn þungur í samfélaginu og nú, til að umbylta því stjórnkerfi sem hefur, ásamt öðru, fært okkur á þann stað sem við stöndum nú á.

Slík umbylting gæti m.a. falið í sér að ráðherrar væru kosnir beinni kosningu. Samstarf flokka, ásamt hrossakaupum þeirra í millum, væri úr sögunni. Langar umræður, sem snúast ekki um annað en gamlar ávirðingar á “flokk” hvers annars, myndi þjóðin losna við sömuleiðis, auk alls þess falda flokka-pots og valdabaráttu, sem við Íslendingar þekkjum alltof vel og blasir ekki minnst við þessa daga.

En í raunverulegu “borgaralegu lýðræði” myndu tilvonandi þingmenn bjóða sig fram og vera kosnir út á þau málefni sem viðkomandi ætlar sér að berjast fyrir. Ráðherraefni myndu bjóða sig fram með málefnapakka fyrir það ráðuneyti sem þeir sækjast eftir.

“Menn með málefni” eru þegar orðnir sýnilegir víða í bloggheimum. Enn sem komið er er umræðan þar í heildina full spjallkennd og ábyrgðarlaus, enda tekur hún sinn tíma að þróast einsog eðlilegt er. Engu að síður hefur bloggið opnar gáttir nýrrar umræðu sem á sér stað í núinu; stundum af ofstopa og hroka, stundum á valdi tilfinninganna. En þannig er núið. Netið er núna, líka þegar loks kemur að því að almenningur í landinu fær að kjósa um hin stóru mál, sem flokkarnir hafa, fram að þessu, fengið að ráðskast með.

En aftur að breytingu á þinginu.

Í Skotlandi virðist nýtt þjóðþing hafa fest rætur og er umtalsefni Ólafs Ragnars Grímssonar í viðtali við Morgublaðið í febrúar 2007:

“Í viðræðum sínum við skoska þingmenn sagði Ólafur Ragnar merkilegt að sjá hvernig nýtt þjóðþing, sem hvíldi ekki á gömlum hefðum, hefði frá upphafi skipulagt sig á grundvelli upplýsingatækninnar. Almenningi og kjósendum í landinu væri veittur mun meiri aðgangur að löggjafarsamkundunni heldur en nokkurn tímann hefði verið rætt um á Íslandi eða flestum öðrum löndum Evrópu.

"Almenningur í Skotlandi hefur rétt á að senda tillögur til þingsins með formlegum hætti og þinginu ber skylda til að taka þær til skoðunar. Síðan getur almenningur fylgst með hvernig tillögurnar þokast áfram frá einu stigi til annars.

Einnig finnst Skotum eðlilegt að senda tillögur á þinginu til almennings, ekki bara til hagsmunasamtaka. Hér er talað um nýtt lýðræði, lýðræði kjósendanna, og litið er á þingið sem fyrst og fremst samverkamann almennings og þjóðarinnar við að setja lögin. Þetta er ný hugsun í borgaralýðræði, sem var mjög spennandi að kynnast. Upplýsingatæknin hefur gert þetta kleift.”

(Björn Jóhann Björnsson ræddi við Ólaf Ragnar í lok ferðar. Mbl. Föstudaginn 2. febrúar 2007)

Hér er afskaplega áhugavert atriði á ferðinni, sem ég er ekki viss um að almenningur á Íslandi hafi hugmynd um, eða hafi velt mikið fyrir sér, sumsé hvernig Skotar nýta upplýsingatæknina og að litið er á þingið sem “samverkamann almennings og þjóðarinnar við að setja lögin”. Sannarlega nýstárleg hugmynd fyrir Íslending, enda virðist manni forsetinn furðu lostinn.

Þrískipting valdsins er grundvöllur borgaralegs lýðræðis. Sverrir Jakobsson gerir skil hinni sér-íslensku útgáfu á þrískiptingunni í grein í Fréttablaðinu í febrúar 2008:

“Ýmiss konar ríki hafa gert tilkall til þess að teljast lýðræðisleg, en til þess að mark sé á takandi verða þau að standast ýmiss konar viðmið; t.d. um réttarríki þar sem lögin setja valdinu skorður og blandaða stjórnarhætti þar sem hver valdastofnun er undir eftirliti annarra valdastofnana.

Þrískiptingin er eitt af því sem fylgismenn borgaralegs lýðræðis telja einn helsta kostinn á því fyrirkomulagi - og þungvæg rök fyrir því að það hafi kosti umfram önnur stjórnarform. Ef þrískiptingin reynist ekki virka í raun jafngildir það því að hugmyndin um borgaralegt lýðræði hafi beðið hnekki.

Á Íslandi eru tengsl löggjafarvalds og framkvæmdavalds meiri en í þeim ríkjum þar sem lengst er gengið í að hafa ríkisvaldið þrískipt. Það segir þó ekki alla söguna því að styrkleikahlutföll eru líka önnur. Óvíða hefur framkvæmdavaldið meira tangarhald á löggjöf en á Íslandi. Þetta er ekki arfur frá danska konungsríkinu heldur nokkuð sem hefur gerst á undanförnum áratugum, og þessi óheillaþróun heldur áfram.

Fyrir hálfri öld var mikill meirihluti frumvarpa sem voru samþykkt á alþingi lagður fram að frumkvæði þingmanna en ekki ríkisstjórnar. Stjórnarfrumvörp þekktust vissulega en voru fá og tengdust yfirleitt rekstri ríkisins. Má þar t.d. nefna fjárlögin. Núna hefur þetta snúist við. Yfirleitt er meirihluti þeirra lagafrumvarpa sem lagður er fyrir þingið stjórnarfrumvörp og þau eru yfirgnæfandi meirihluti þeirra sem eru samþykkt. Árið 2007 komu 111 af 121 samþykktum lögum úr smiðju stjórnarráðsins (það er ríflega 90%).

Þetta merkir einfaldlega að frumkvæði að lagasetningu á Íslandi er horfið frá alþingi yfir til ráðuneytanna. Er þó einungis verið að ræða lagasetningu en þar að auki hafa ráðherrar sérstakt vald til að setja reglugerðir til viðbótar við lög og er ekkert lát á því. Hér er um umfangsmikið valdaframsal að ræða því að þótt alþingismenn séu kosnir til sinna starfa af almenningi eru ráðherrar ekki kosnir beinni kosningu með sama hætti.
(Sverrir Jakobsson, Fréttablaðið, 29. Febrúar 2008)

Hér er ekki síður atriði sem almenningur í landinu hefur almennt enga hugmynd um, að frumkvæði að lagasetningu sé horfið frá alþingi og komið yfir í ráðuneytin. Einsog Sverrir bendir á er hér um hreint valdaframsal að ræða, sem er augljóst.

Á meðan ráðherrar starfa einsog framkvæmdastjórar í fyrirtæki með óskoruð völd til allra hluta – hver heldur í skottið á þeim? Stjórnarandstaðan? Fjölmiðlar? Það hefur ekki verið raunin hér á landi, a.m.k. hefur ráðherrum tekist að bægja frá sér gagnrýni beggja aðila vandræðalaust, enda báðir aðilar valdalausir með öllu í okkar samfélagi. Í sögu lýðveldisins hefur aðeins einn ráðherra (í mínu minni) neyðst til að segja af sér embætti. Það er ekki síður umhugsunarvert.

Engin tími er betri en einmitt núna til að hefja endurskoðun á þeim aðferðum sem við höfum notað til að velja fólk til ábyrgðar- og þjónustustarfa fyrir þjóðina. Við viljum geta treyst þingmönnum okkar og ráðherrum jafn örugglega og við treystum fóstrum og kennurum fyrir börnunum okkar. Fjöregg og framtíð þjóðarinnar er í höndum þessara stétta. Svo því skyldum við ekki vilja kjósa manneskju á þing sem ætlar að berjast fyrir því málefni sem brennur heitast á okkur, hverju og einu – og – því skyldum við ekki, í þessu menntaða og upplýsta samfélagi, vilja kjósa okkur þann ráðherra sem við treystum best fyrir því ráðuneyti, sem hann býður sig fram til að stýra?